Τί είναι το accessibility/universal ή inclusive design; Ποιούς αφορά; Πώς και γιατί πρέπει να το ενσωματώσουμε ως νοοτροπία αλλά και ως πρακτική στο σχεδιασμό ιστοσελίδων;
Η αλήθεια είναι πως η ανάπτυξη της τεχνολογίας και η εξέλιξη της πληροφορικής είναι τόσο ραγδαία που φαίνεται πως κάποιες φορές "αφήνει κάποιους πίσω". Και στην προκειμένη περίπτωση δεν αναφέρομαι τόσο στους επαγγελματίες του χώρου (αν και είναι μεγάλη αλήθεια και γι' αυτούς - και ως ένα βαθμό είναι απόλυτα λογικό), όσο σε αυτούς όπου απευθυνόμαστε, δηλαδή στον υπόλοιπο κόσμο, που άλλωστε είναι ο αποδέκτης των εφαρμογών/προγραμμάτων/ιστοσελίδων που δημιουργούμε. Και τους αφήνουμε πίσω γιατί και η ίδια η τεχνολογία κάποιες φορές εντείνει το φαινόμενο των ανισοτήτων, αντί να το ελαχιστοποιεί.
Έχει περάσει πάρα πολύς καιρός από τότε που σχεδιάζαμε μια ιστοσελίδα και στο τέλος την "ξαναφτιάχναμε" ώστε να εμφανίζεται καλά και στον Internet Explorer. Λιγότερος πλην επίσης αρκετός καιρός έχει περάσει και από τότε που το responsive design, δηλαδή ο σχεδιασμός δικτυακών τόπων με τρόπο που να διευκολύνει την πρόσβαση από φορητές συσκευές (smartphones, tablets κλπ), μετατράπηκε από "πολυτέλεια" σε αναγκαιότητα. Σίγουρα σε αυτό συνέβαλε και η απόφαση της Google το 2015 να μη συμπεριλαμβάνει πλέον στα αποτελέσματα αναζήτησης ιστοσελίδες που δεν είναι φιλικές προς κινητά, όταν κάποιος πραγματοποιεί αναζήτηση από το κινητό του. Κάπως έτσι, σήμερα είναι αδιανόητο για μια νέα ιστοσελίδα να μην είναι φιλική προς φορητές συσκευές, ενώ οι υφιστάμενες, παλαιότερες ιστοσελίδες αισθάνονται την πίεση να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα, ιδίως όταν πλέον πάνω από το 50% της επισκεψιμότητας προέρχεται από κινητά (επισκέπτες τους οποίους "χάνουν" με συνοπτικές διαδικασίες, αν δεν είναι responsive).
Είναι, όμως, αρκετό στη σημερινή εποχή το να έχεις απλώς ένα φιλικό προς κινητά δικτυακό τόπο; Για την ακρίβεια, έχεις αναρωτηθεί ποτέ πώς "βλέπει" ή περιηγείται σε μια ιστοσελίδα (ακόμα και στη δική σου, αν έχεις) κάποιος επισκέπτης με περιορισμένη όραση, με κάποια κινητική αναπηρία ή ακόμη και κάποιος/α με δυσλεξία, ή κάποιος/α που ανήκει στο φάσμα του αυτισμού; Τί επίδραση μπορεί να έχει π.χ. μια σελίδα με 3-4 κινούμενα στοιχεία, όπως ένα slider ή ένα flash, σε κάποιον/α με αγχώδη διαταραχή; Πώς μπορείς τελικά να διευκολύνεις την πρόσβαση σε ειδικές κατηγορίες επισκεπτών, όπως οι παραπάνω;
Εδώ έρχεται η έννοια του "σχεδιασμού για προσβασιμότητα" ή accessibility (ή inclusive ή universal) design για να δώσει κάποιες απλές και (σε αρκετές περιπτώσεις) εύκολα υλοποιήσιμες κατευθυντήριες γραμμές, οι οποίες καθιστούν ένα δικτυακό τόπο πιο φιλικό προς τις διάφορες κατηγορίες ΑμΕΑ. Αυτά τα guidelines έχουν προτυποποιηθεί από τη διεθνή κοινοπραξία του Παγκόσμιου Ιστού (World Wide Web Consortium ή W3C) με το λεγόμενο Πρότυπο "WCAG" (που αυτή τη στιγμή βρίσκεται στην έκδοση 2.1). Μάλιστα, το WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) προσδιορίζει τη συμμόρφωση ενός δικτυακού τόπου με τις σχετικές οδηγίες προσβασιμότητας σε τρία επίπεδα: Α, ΑΑ και ΑΑΑ, αναλόγως με το ποιές οδηγίες ικανοποιούνται και την προτεραιότητα αυτών. Επιπλέον, αυτές οι κατευθυντήριες γραμμές προσαρμόζονται και στον εκάστοτε επαγγελματικό κλάδο, ώστε να μπορεί ο καθένας να τις εφαρμόσει στο αντικείμενό του, είτε είναι προγραμματιστής, είτε γραφίστας, είτε μάρκετερ κ.λπ.
Ποιές είναι όμως αυτές οι οδηγίες;
Η αλήθεια είναι πως ένας σωστός και υπεύθυνος επαγγελματίας στο χώρο οφείλει να έχει διαβάσει όλες τις σχετικές οδηγίες, δηλαδή το WCAG 2.1, απ' ευθείας από την πηγή, καθώς μια ενδελεχής ανάλυση των οδηγιών θα ξέφευγε από το σκοπό αυτής της δημοσίευσης. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον να δούμε κάποιες ενδεικτικές πλην σημαντικότατες συμβουλές στο κομμάτι του σχεδιασμού μιας ιστοσελίδας - και σ' αυτό έχει κάνει μια πολύ καλή δουλειά το τμήμα πληροφορικής (σε ελεύθερη μετάφραση του "Digital, Data and Technology") του Home Office της Βρετανικής κυβέρνησης. Συγκεκριμένα, έφτιαξαν μια σειρά από αφίσες με απλές οδηγίες για το τί να προτιμά και τί να αποφεύγει κανείς σχεδιάζοντας ένα δικτυακό τόπο για διάφορες κατηγορίες ΑμΕΑ. Οι αφίσες έχουν ήδη μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες - και στα ελληνικά, ως ένα μικρό λιθαράκι που 'χα τη χαρά και την τιμή να βάλω σ' αυτό το project - και αποτελούν έναν αρκετά αξιόλογο οδηγό για όποιον θέλει να "μπει στο κλίμα" του accessibility design.
Φυσικά, για τον έλεγχο της συμμόρφωσης με τις οδηγίες του WCAG υπάρχει και ένα πλήθος online εργαλείων που πραγματοποιούν σχετικά τεστ και δείχνουν είτε απευθείας πάνω στο website είτε σε μια αναφορά τα σχετικά ευρήματα. Ένας αρκετά μεγάλος κατάλογος αυτών των εργαλείων υπάρχει και στην ίδια την ιστοσελίδα του W3C, στο σύνδεσμο: Web Accessibility Evaluation Tools List.
Accessible, Usable, Universal ή Inclusive design; Έχουν διαφορά;
Σε γενικές γραμμές, μιλώντας για την προσπάθεια να γίνει πιο προσβάσιμο το διαδίκτυο σε ένα ευρύτερο κομμάτι της κοινωνίας, οι έννοιες αυτές θεωρούνται σχετικά ταυτόσημες και σχεδόν πάντα χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν το ίδιο πράγμα: το σχεδιασμό για προσβασιμότητα. Ωστόσο, αν και οι -ομολογουμένως ελάχιστες- διαφορές τους ενδεχομένως να ανήκουν στα "ψιλά γράμματα", υπάρχουν και καλό είναι να αναφερθούν ώστε να είμαστε δίκαιοι απέναντι στο σύνολο των αντίστοιχων πρωτοβουλιών, παγκοσμίως. Έτσι, λαμβάνοντας υπόψιν και τους ορισμούς του W3C:
- ο σχεδιασμός με γνώμονα την προσβασιμότητα (accessibility design) αποβλέπει κυρίως στη μείωση των ανισοτήτων όσον αφορά την πρόσβαση των ΑμΕΑ στο διαδίκτυο και κατ' επέκταση στην ενίσχυση του δικαιώματος των ίδιων στην ψηφιακή κοινωνία.
- ο σχεδιασμός με γνώμονα τη χρησιμότητα (usability design) αποβλέπει στη δημιουργία χρήσιμων και αποδοτικών δικτυακών τόπων και εφαρμογών, δίνοντας περισσότερο έμφαση στη σχεδίαση για την ικανοποίηση του χρήστη (User Experience ή UX design) και ενδεχομένως παραβλέποντας κάποιες φορές ορισμένες ειδικές κατηγορίες χρηστών, όπως οι ΑμΕΑ.
- το Inclusive ή Universal design συμπεριλαμβάνει μεν το σχεδιασμό για προσβασιμότητα (με την έννοια του accessibility, όπως αναφέρθηκε παραπάνω) αλλά και ξεφεύγει απ' αυτόν, καθώς θίγει ευρύτερα το θέμα της προσβασιμότητας σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο. Λαμβάνει, δηλαδή, υπόψιν και άλλες κοινωνικές ανισότητες που συμβάλλουν στον περιορισμό της πρόσβασης στο διαδίκτυο, όπως ο "ψηφιακός αναλφαβητισμός", η κουλτούρα, η οικονομική κατάσταση ή ακόμη και η περιορισμένη πρόσβαση κάποιων σε σύγχρονα μέσα (π.χ. κινητά) ή και οι περιορισμοί που θέτουν οι χαμηλές ταχύτητες πρόσβασης στο διαδίκτυο σε κάποιες περιοχές (ή και σε ολόκληρες χώρες).
Πόσο "κρίσιμη" είναι η συμμόρφωση με αυτές τις οδηγίες;
Οι ελάχιστοι όροι, προϋποθέσεις και απαιτήσεις για τη λειτουργία των ιστότοπων και των εφαρμογών για φορητές συσκευές, με σκοπό τη διευκόλυνση της προσβασιμότητας αυτών από τους χρήστες και ιδίως από ΑμΕΑ, έχουν ήδη καθιερωθεί για τους φορείς του δημόσιου τομέα με την Οδηγία 2016/2102 της Ε.Ε., η οποία στη συνέχεια ενσωματώθηκε και στην ελληνική νομοθεσία (Ν. 4591/2019). Το ίδιο ισχύει και για δικτυακούς τόπους ή εφαρμογές ιδιωτών ή εταιριών που κατασκευάζονται αξιοποιώντας πόρους από ΕΣΠΑ. Συνεπώς, ήδη δίνεται ιδιαίτερη έμφαση από κρατικούς και διεθνείς φορείς στη σταδιακή συμμόρφωση των δικτυακών τόπων με αυτά τα πρότυπα. Βάσει αυτού, δεν θα ήταν και καμιά τρομερή εικασία να πούμε ότι είναι θέμα χρόνου αυτές οι κατευθυντήριες γραμμές να αποτελέσουν και νέα, επιπλέον κριτήρια κατάταξης στις μεγαλύτερες μηχανές αναζήτησης, όπως έγινε και στην περίπτωση του responsive design.
Εκτός από το νομικό σκέλος, πάντως, η κρισιμότητα της συμμόρφωσης με τις κατευθυντήριες γραμμές του accessibility design αξίζει να τεθεί και με κοινωνικούς όρους (που άλλωστε αποτελούν και την αφετηρία). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO), η αναπηρία αποτελεί ένα σύνθετο και μεταβαλλόμενο φαινόμενο που οφείλεται στην αλληλεπίδραση των προσωπικών χαρακτηριστικών του ατόμου και των χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος, εντός του οποίου το άτομο ζει. Με βάση αυτόν τον ορισμό, η σχέση μεταξύ περιβάλλοντος και αναπηρίας είναι αλληλένδετη και συνεπώς πρέπει να εξετάζεται κατά πόσο ένα άτομο με αναπηρία μπορεί να λειτουργήσει σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, τόσο φυσικό όσο και ηλεκτρονικό. Το ηλεκτρονικό περιβάλλον, όμως, το διαμορφώνουμε όλοι εμείς που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο ασχολούμαστε με την τεχνολογία και την πληροφορική. Άρα, ο τρόπος με τον οποίον σχεδιάζουμε μια ιστοσελίδα, μια εφαρμογή ή γενικότερα μια ψηφιακή υπηρεσία επιδρά καθοριστικά και στο δικαίωμα ενός ΑμΕΑ να έχει πρόσβαση στην κοινωνία της πληροφορίας - ένα θεμελιώδες κοινωνικό δικαίωμα κάθε πολίτη. Κατ' επέκταση, η κατασκευή, η λειτουργία και η συντήρηση δικτυακών τόπων και εφαρμογών που δεν είναι εύκολα προσβάσιμα από φορητές συσκευές ή σε άτομα με αναπηρίες ή η δομή και το περιεχόμενό τους δεν είναι συμβατό με υποστηρικτικές τεχνολογίες (π.χ. screen readers) θίγουν το δικαίωμα συμμετοχής τους στην ψηφιακή κοινωνία και το δικαίωμα στην κοινωνική πρόνοια.
Συμπερασματικά, το πόσο σημαντικό είναι να ακολουθήσεις αυτές τις κατευθύνσεις δεν επαφίεται μόνο στο πόσο "εντάξει" θέλεις να είσαι νομικά, αλλά και στο πόσο "εντάξει" θέλεις να είσαι απέναντι στην κοινωνία (στην οποία, εν τέλει, απευθύνεσαι). Και μπορεί όλο αυτό να μην είναι κάτι που εφαρμόζεται μέσα σε μια ώρα (ή και σε μια μέρα), αλλά από την άλλη ούτως ή άλλως ένα project δεν φαίνεται να τελειώνει ποτέ στην πραγματικότητα, καθώς πάντα υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης ή και νέες προ(σ)κλήσεις για να γίνει ακόμα πιο πλήρες, ακόμα πιο φιλικό, ακόμα πιο λειτουργικό, ακόμα πιο ασφαλές. Το ζήτημα είναι να μπορείς να τις αναγνωρίσεις και να ανταποκρίνεσαι με υπευθυνότητα και επαγγελματισμό σ' αυτές.
